Tác giả: Simon Book, Tim Bartz, Claus Hecking và Michael Brächer
Nguyễn Văn Vui chuyển ngữ
14-3-2025
Chứng khoán lao dốc, nền kinh tế đình trệ: Donald Trump và Elon Musk đang phá hủy rất nhanh nền kinh tế thành công nhất thế giới.
Dự án lớn gần đây nhất của Markus Krebber, Giám đốc điều hành RWE, đã bị dừng lại. Tập đoàn năng lượng ở Essen của Đức đã lên kế hoạch xây dựng công viên điện gió ngoài khơi lớn nhất ở Mỹ trong vịnh New York. Vị trí này rất lý tưởng: Nước nông, gió mạnh và rất nhiều khách hàng tiềm năng cho điện. RWE định đầu tư hơn một tỷ Mỹ kim để xây dựng khoảng 200 tuốc bin gió khổng lồ, cung cấp điện xanh cho 1,1 triệu hộ gia đình từ Brooklyn đến Long Island.
Khi dự án gần hoàn thành, chỉ thiếu vài tờ giấy phép, thì Donald Trump nhậm chức Tổng thống Mỹ. Một tuần sau khi ông ta nhậm chức vào ngày 20 tháng 1, Krebber quyết định đóng băng dự án này.
Sven Utermöhlen, Giám đốc Offshore của RWE, giải thích quyết định này, cho rằng những phát biểu rất “tiêu cực” của Trump về năng lượng tái tạo. Tất cả các khoản đầu tư vào năng lượng xanh hiện bị hoãn lại. Ngay khi Trump lên nắm quyền, ông đã ban hành một sắc lệnh cấm xây dựng các công viên điện gió mới ở ngoài khơi. RWE chỉ là một trong nhiều công ty hoãn các khoản đầu tư lớn vào Mỹ, bỏ cơ hội tạo công ăn việc làm và đóng thuế cho Mỹ.
Tình hình kinh tế ở Mỹ đang trở nên xấu đi. Các công ty khổng lồ buôn bán lẻ như Walmart và Target than phiền vì chi phí mua sắm tăng trong khi nhu cầu khách hàng lại đang giảm. Các trang trại đang lo vì công nhân nhập cư của họ không còn đến làm việc do sợ bị trục xuất. Ngành xây dựng cũng quan ngại về việc áp thuế cao đối với vật liệu từ Trung Quốc, trong khi các nhà sản xuất xe hơi đối mặt với giá thép tăng đột ngột. Thậm chí, ngành dầu khí và khí đốt, vốn được Trump ủng hộ, cũng không hài lòng.
Trớ trêu thay, ngay cả Tesla, nhà sản xuất ô tô của Elon Musk, người bạn thân thiết của Trump, cũng cảnh báo về những tác động tiêu cực do các mức thuế có thể áp đặt đối với công ty này trong một bức thư không có chữ ký.
Trên các sàn chứng khoán, giới đầu tư phản đối chính sách thuế quan hỗn loạn của Trump, bán tháo cổ phiếu vì lo ngại về khủng hoảng. Chỉ số S&P 500, đại diện cho 500 công ty lớn nhất của Mỹ, đã mất đi tất cả giá trị mà các nhà đầu tư kiếm được kể từ khi Trump đắc cử vào ngày 5 tháng 11. Chỉ trong vài ngày, chỉ số này đã giảm hơn 10% so với mức cao nhất của nó.
Chỉ số Nasdaq Composite của các công ty công nghệ mất 13% giá trị kể từ giữa tháng 2. Các công ty công nghệ cũng như các nhà sản xuất xe hơi đang đối mặt với một cuộc bán tháo. Tài sản của Elon Musk, người giàu nhất thế giới và là đồng minh thân cận của Trump, đã giảm gần 150 tỷ USD kể từ khi Trump đắc cử. CEO của Amazon, Jeff Bezos, mất gần 30 tỷ USD, trong khi người sáng lập Google, Sergej Brin, cũng mất khoảng 22 tỷ USD. Những nhà tài phiệt này từng trung thành với Trump trong thời tranh cử, giờ phải trả giá đắt.
Nơi mà lý trí từng thống trị, giờ đây là ý thức hệ. Nơi mà sự tin cậy từng có mặt, giờ đây là hỗn loạn
Các nhà lãnh đạo kinh tế và giới đầu tư phố Wall đã đặt nhiều kỳ vọng vào một Tổng thống dám chặt bỏ thủ tục hành chính, cắt giảm thuế má và tạo ra một làn sóng đầu tư mới. Tuy nhiên, họ không ngờ rằng người lãnh đạo hiện tại lại có thể áp đặt thuế quan khắc nghiệt lên các nước đồng minh như Canada và Mexico, cắt đứt các dòng thương mại và làm gián đoạn hoạt động sản xuất trong nước.
Hành động cứng rắn trong việc trục xuất hàng triệu người nhập cư, những người đang làm việc trong các ngành ẩm thực, khách sạn và trang trại của Mỹ, đã gây ra sự đình trệ trong nhiều lĩnh vực. Musk, bạn thân của Trump, cũng đang cắt giảm ngân sách công, sa thải hàng ngàn nhân viên chính phủ và đóng băng hàng tỷ đô la ngân sách, các công ty Mỹ chịu thiệt hại vì các đơn từ và hóa đơn không được xử lý, không được chính phủ liên bang thanh toán.
Nơi mà nền kinh tế mới đây còn đang phát triển mạnh mẽ, giờ đây có dự báo sẽ giảm 2,4% trong quý đầu tiên của năm 2025, theo dự báo của Ngân hàng Dự trữ khu vực Atlanta. Giờ đây, chính tổng thống cũng không loại trừ khả năng đất nước sẽ rơi vào một cuộc suy thoái, một thời kỳ giảm sút kinh tế kéo dài. “Trumpcession” thay vì “Trumponomics”.
Dưới thời người tiền nhiệm Joe Biden, chính phủ chi hàng tỷ Mỹ kim cho các dự án xanh, cấp phép xây dựng và hợp đồng công. Tỷ lệ thất nghiệp đã giảm xuống 3,4% vào tháng 2 năm 2023, mức thấp nhất trong 54 năm, và mức chi tiêu của người dân gần như không có giới hạn. Các công ty quốc tế đã chuyển các khoản đầu tư và nhà máy sản xuất vào Mỹ, khiến các nhà phát triển kinh tế châu Âu phải ghen tị. Nhờ các chương trình đầu tư trị giá hàng nghìn tỷ của Biden, Mỹ đã phục hồi nhanh chóng hơn so với các quốc gia khác sau đại dịch Covid-19, và các tập đoàn quốc tế coi đây là miền đất hứa. Tuy nhiên dưới thời Trump, nền kinh tế Mỹ đang rơi vào chốn tiền môn của địa ngục kinh tế.
Điều này hiện cũng đã được phần lớn người dân Mỹ nhận ra. Một khảo sát của CNN cho thấy, 56% người được hỏi, không đồng tình với chính sách kinh tế của Trump. Mức độ hoài nghi này chưa bao giờ lớn đến vậy trong nhiệm kỳ đầu của ông. Đồng thời, sự hài lòng kinh tế của người dân giảm sút – và đó là lý do khiến họ giảm chi tiêu. Lãi suất cho vay mua nhà, trả góp mua xe mới, hay thẻ tín dụng, tăng cao đến mức một số ngành đang phải đối mặt với tình trạng khách hàng không còn khả năng hoặc không muốn thanh toán. Số lượng giấy phép xây dựng và đơn đặt hàng công nghiệp giảm mạnh. Duy chỉ có một chỉ số tăng vọt, đó là kỳ vọng lạm phát.
Người dân Mỹ bình thường, mà người Mỹ gọi là “Average Joe and Jane”, bắt đầu cảm nhận rằng họ sẽ phải trả giá cho tất cả những điều này – qua sự gia tăng giá cả, tức là lạm phát. Các nghiên cứu cho thấy, một hộ gia đình trung bình ở Mỹ có thể sẽ phải chi thêm tới 2000 USD mỗi năm, duy nhất chỉ do các khoản thuế quan của Trump. Điều này sẽ làm giảm khả năng chi tiêu của người dân, khiến họ ngừng đi du lịch, đi chơi Disneyland, mua xe trả góp hay mua nhà. Và chính các chi tiêu này trước đây đã thúc đẩy nền kinh tế Mỹ. Gần 70% GDP của nước này phụ thuộc vào tiêu dùng, một tỷ lệ cao nhất trong các nền kinh tế phát triển.
Qua những con số này, có thể hiểu động lực của nước Mỹ chính là niềm hy vọng vào tương lai và sự lạc quan vô hạn của người dân cũng như các doanh nhân – đó là giấc mơ Mỹ. Nhưng có vẻ như giấc mơ đó dường như đang tan vỡ.
“Rất có thể, và hiện tại thậm chí có khả năng cao, rằng tất cả những điều này không những chỉ dẫn đến một cuộc suy thoái kinh tế ở Mỹ, mà còn kéo theo một cuộc khủng hoảng kinh tế toàn cầu“, Desmond Lachman – nhà kinh tế học thuộc Viện Doanh nghiệp Mỹ (American Enterprise Institute) nhận định, [American Enterprise Institute] là một tổ chức bảo thủ, từng rất ủng hộ Trump trước đây. Lý do là vì doanh thu của 500 tập đoàn lớn nhất nước Mỹ phụ thuộc tới 40% vào nhu cầu từ nước ngoài. Vì các mức thuế quan mà Trump áp đặt đang bị đáp trả, dẫn đến một cuộc chiến thương mại. Vì sự phân công lao động trên phạm vi toàn cầu – còn gọi là toàn cầu hóa – dù có nhiều tranh cãi nhưng vẫn là một hệ thống rất hiệu quả. Và Trump dường như muốn phá hủy nó, Lachman cho biết. “Mọi dấu hiệu đều cho thấy chuyện này sẽ kết thúc trong nước mắt”.
Liệu nền kinh tế lớn nhất thế giới có đang tự sát về mặt kinh tế và kéo theo nửa địa cầu?
Chính sách thương mại hỗn loạn của Trump đã gây tác hại nghiêm trọng. Mới thứ Hai tuần trước, tổng thống còn tuyên bố rằng mức thuế mới 25% đối với tất cả hàng hóa từ Canada và Mexico sẽ có hiệu lực “không thể tránh khỏi” vào lúc nửa đêm. Ông ta khẳng định “sẽ không có chỗ cho đàm phán“, vì cả hai nước này đã làm quá ít trong cuộc chiến chống nhập cư trái phép và buôn lậu ma túy. Trump còn tuyên bố trước Quốc hội rằng, thế giới đã “ăn chơi quá lâu trên lưng nước Mỹ”, “bóc lột” Mỹ.
Nhưng ngay sau đó, khi ông ta và Bộ trưởng Thương mại của mình nhận được các cú điện thoại giận dữ từ lãnh đạo ba tập đoàn xe hơi lớn của Mỹ, khi thị trường chứng khoán lao dốc, và khi ngay cả các thượng nghị sĩ bảo thủ cũng lên tiếng chỉ trích, thì chính quyền Mỹ bắt đầu nói đến khả năng miễn trừ cho một số trường hợp. Điều này không ngăn được Trump to tiếng tiếp tục, áp thuế mới đối với thép và nhôm – điều mà EU lập tức đáp trả bằng thuế quan đối kháng. Vào ngày 13-3, Trump đe dọa tăng thuế nhập khẩu rượu vang châu Âu lên 200%.
Một cuộc điện đàm với Tổng thống Mexico Claudia Sheinbaum đã giúp nước này tạm hoãn thuế thêm một tháng. Ngay sau đó, Trump cũng thông báo Canada sẽ được hoãn thuế – với điều kiện hàng hóa giao dịch thuộc Hiệp định thương mại tự do Bắc Mỹ (NAFTA). Tuy nhiên, khi tỉnh Ontario của Canada phản ứng gay gắt, thậm chí đe dọa tăng giá điện xuất khẩu sang ba tiểu bang của Mỹ thêm 25%, Trump lập tức tăng gấp đôi thuế suất đối với thép và nhôm từ Canada. Chỉ vài giờ sau đó, ông ta rút lại quyết định này – khiến giới đầu tư và khách hàng không biết đâu mà lần.
Kết quả là, chỉ trong vòng 10 ngày sau khi Trump tuyên bố các chính sách thuế quan, giá trị thị trường của các doanh nghiệp đã bốc hơi 4 ngàn tỷ Mỹ kim, ảnh hưởng trực tiếp đến các khoản tiết kiệm hưu trí của hàng triệu người dân Mỹ.
Trump cần gấp một cú quay đầu 180° về kinh tế – nhưng chuyện này có khả thi không?
Theo nhà kinh tế Lachman, Trump cần một “cú quay đầu 180 độ” trong chính sách kinh tế để không làm mất hoàn toàn niềm tin của thị trường. Hệ quả dài hạn của chính sách hiện tại đang ngày càng ngoài tầm kiểm soát. Tuy nhiên, khả năng điều này xảy ra là rất thấp. Dường như Trump đang mắc kẹt với những lời hứa trong chiến dịch tranh cử của mình. Ông ta cần nguồn thu từ thuế quan khổng lồ này để thực hiện các cuộc cải cách thuế mà ông từng cam kết. Trump muốn giảm thuế cho người dân Mỹ lên đến 11 ngàn tỷ Mỹ kim trong những năm tới, chủ yếu dành cho các tập đoàn và những người có thu nhập cao, với hy vọng sẽ giúp các doanh nghiệp và người lao động hưởng lợi, từ đó thúc đẩy nền kinh tế.
Tuy nhiên, nhiều chuyên gia nghi ngờ tính khả thi của kế hoạch này, đặc biệt khi nó sẽ khiến mức nợ công của Mỹ, vốn đã khổng lồ, còn phình to hơn nữa. Hiện tại, nợ công của Mỹ đã vượt 36 ngàn tỷ Mỹ kim, tương đương gần 125% GDP, trong khi con số này ở Đức chỉ khoảng 63% GDP.
Trump có một quan điểm cứng nhắc rằng, các đối tác thương mại lớn của Mỹ – Trung Quốc, châu Âu, Canada, Mexico – phải bù đắp các khoản thâm hụt ngân sách của Mỹ thông qua thuế quan. Ông đã áp đặt nhiều loại thuế quan hơn và cao hơn so với toàn bộ nhiệm kỳ đầu tiên của mình. Với Trump, thuế quan giống như “vé vào cửa” cho bữa tiệc kinh tế của ông – dĩ nhiên, bữa tiệc “vĩ đại nhất và hoành tráng nhất từng có trên thế giới“, như ông ta tuyên bố. Trump cho rằng, nếu các nước không muốn trả thuế, họ có thể chuyển nhà máy sang Mỹ.
Tuy nhiên, Trump dường như không nhận ra rằng chuỗi cung ứng toàn cầu hiện nay phức tạp hơn rất nhiều so với tầm nhìn kinh tế hạn hẹp của ông. Để sản xuất một chiếc Chevrolet hay một chiếc iPhone, cần đến linh kiện, nguyên liệu thô và công nghệ mà đôi khi không có sẵn tại Mỹ. Trump bỏ ngoài tai những điều này. Ông cho rằng, chỉ có một giai đoạn “điều chỉnh” ngắn, sau đó mọi thứ sẽ tốt đẹp, và nước Mỹ sẽ “vĩ đại trở lại”.
Thậm chí, đến ngành tiền điện tử – từng rất kỳ vọng vào Trump – cũng bắt đầu mất niềm tin. Các nhà đầu tư như tỷ phú Mỹ Marc Andreessen từng tài trợ hàng triệu Mỹ kim cho chiến dịch tranh cử của Trump với hy vọng ông sẽ biến Mỹ thành “thủ đô tiền mã hóa” của thế giới. Sau khi Trump đắc cử, giá Bitcoin lần đầu tiên vượt mốc 100.000 USD. Nhưng từ đầu năm đến nay, giá Bitcoin đã giảm khoảng 13%, gần đây xuống mức 80.000 USD.
Mặc dù Trump đã nới lỏng các quy định cho ngành tiền điện tử bằng sắc lệnh và tuyên bố thành lập một “quỹ dự trữ tiền điện tử quốc gia”, nhưng các chuyên gia lại đánh giá thấp chính sách của ông. “Chính sách tiền điện tử của Trump được xây dựng trên nền cát lún”, Pierre Georg, đồng giám đốc Trung tâm Blockchain của Frankfurt School, nhận xét. Ông cho rằng, các tuyên bố của Trump rất phản logic – và hơn nữa, còn phản tác dụng. Georg nói: “Việc Trump nới lỏng quy định đối với tài sản tiền điện tử có thể dẫn đến biến động giá còn mạnh hơn. Điều đó sẽ khiến các nhà đầu tư chuyên nghiệp lo ngại”. Ngành tiền điện tử này vốn đã liên tục xuất hiện trong các vụ bê bối tiêu cực.
Adam Posen, giám đốc viện Peterson về Kinh tế Quốc tế ở Washington, chỉ trích chính quyền Trump đã xem nhẹ hậu quả dài hạn của các chính sách cực đoan của mình. Ông chưa muốn gọi đây là một “cuộc khủng hoảng”, vì nền kinh tế Mỹ vẫn còn mạnh. Nhưng ngay cả khi bỏ qua chính sách thuế quan hỗn loạn hiện nay, Posen vẫn cảnh báo rằng “chúng ta có lý do để hết sức lo lắng cho nền kinh tế Mỹ”. Nguyên nhân là chính sách nhập cư cứng rắn của Trump, nó sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến thị trường lao động vì một số ngành nghề không thể tồn tại nếu thiếu lao động giá rẻ.
Và sau đó là Elon Musk, là người nắm Bộ Hiệu quả Chính phủ (Department of Government Efficiency – DOGE) đang “phá hủy cả những phần quan trọng và hiệu quả của bộ máy chính quyền”, theo lời Posen. DOGE đang can thiệp vào mạng lưới năng lượng, cơ quan giám sát hạt nhân, cơ quan Bảo vệ Môi trường (EPA) và Bộ Cựu chiến binh. “Tất cả những cơ quan này đều đóng góp trực tiếp vào sự tăng trưởng của nền kinh tế Mỹ. Nếu chúng bị thu hẹp hoặc bị loại bỏ, hậu quả sẽ lớn vô cùng”.
Tuy nhiên, những người trong tòa Bạch Ốc dường như không ý thức điều này. Chính quyền Trump quá tin tưởng vào việc Cục Dự trữ Liên bang (FED) sẽ sớm can thiệp, cắt giảm lãi suất, thúc đẩy tín dụng và một cuộc cải cách thuế quy mô lớn sẽ trấn an thị trường – rồi sau đó, nền kinh tế Mỹ sẽ bùng phát, lớn mạnh và lợi nhuận hơn bao giờ hết.
Posen cảnh báo về rủi ro của canh bạc này. Đặc biệt là vì, sớm muộn gì Trump cũng sẽ phải cắt giảm mạnh chi tiêu cho an sinh xã hội, cũng như các chương trình bảo hiểm y tế Medicare và Medicaid để bù đắp khoản thâm hụt thuế khổng lồ. Điều đó sẽ làm gia tăng tình trạng bất bình đẳng, giảm cơ hội thăng tiến xã hội. Kết quả là ,Mỹ sẽ trở nên kém hấp dẫn hơn đối với các nhà đầu tư trong nhiều thập niên tới. “Thật là điên rồ. Hoàn toàn điên rồ”.
Một hình thức “tống tiền kiểu mafia”
Trump có thể đang chuẩn bị thực hiện một canh bạc thậm chí còn táo bạo hơn nữa. Tại phòng Bầu Dục, một ý tưởng đang được thảo luận – một ý tưởng hết sức cực đoan, có thể gây hỗn loạn trong giới tài chính: “Hiệp định Mar-a-Lago”.
Thông thường một quốc gia vay tiền bằng cách phát hành trái phiếu chính phủ và hứa hẹn sẽ hoàn trả sau một thời gian nhất định cùng với lãi suất. Tuy nhiên “Hiệp định Mar-a-Lago”, được đặt theo tên khu nghỉ dưỡng của Trump ở Florida, lại tuân theo nguyên tắc “Nước Mỹ trên hết”. Theo đó, Mỹ sẽ yêu cầu các chính phủ và ngân hàng trung ương nước ngoài – những nước đang nắm giữ trái phiếu Mỹ – chuyển đổi các trái phiếu đó thành trái phiếu không lãi suất với thời hạn 100 năm. Đổi lại, họ sẽ được đặt dưới “chiếc ô hạt nhân” của Mỹ. Nếu từ chối, họ sẽ mất sự bảo vệ này.
Với một nước Mỹ đang chìm trong nợ nần, thỏa thuận này sẽ mang lại lợi ích lớn. Trump có thể giảm gánh nặng lãi suất, dễ dàng thực hiện các đợt cắt giảm thuế. FED sẽ có không gian để giảm lãi suất, khiến đồng USD mất giá so với đồng Euro, làm cho hàng hóa Mỹ rẻ hơn và hấp dẫn hơn trên thị trường toàn cầu. Trong viễn cảnh lý tưởng của Trump, các đồng minh của Mỹ sẽ phải trả tiền cho sự phục hồi của nước này.
Tuy nhiên, đối với các chủ nợ nước ngoài, thỏa thuận này chẳng khác gì một “vụ trưng thu tài sản,” theo Edgar Walk, nhà kinh tế trưởng tại Metzler Asset Management. Một hình thức “tống tiền kiểu mafia” – bởi vì nhiều chính phủ nước ngoài đã hào phóng cho Washington vay tiền lại phụ thuộc vào Mỹ về mặt quân sự, đặc biệt là châu Âu.
Trật tự tài chính toàn cầu vốn đã tồn tại hàng chục năm, trong đó trái phiếu chính phủ Mỹ được xem là tài sản an toàn nhất, sẽ bị đặt vào tình thế nguy hiểm. Ai còn muốn mua trái phiếu Mỹ nếu phải từ bỏ lãi suất và đối mặt với nguy cơ bị chính trị ép buộc? Chính phủ các nước sẽ khó giải thích điều đó với người nộp thuế của họ. Các nhà đầu tư chuyên nghiệp có thể sẽ chuyển tiền của họ sang vàng hoặc trái phiếu châu Âu.
Hiện tại, các quỹ đầu tư, quỹ lương hưu, chính phủ và nhà đầu tư cá nhân đang nắm giữ hàng ngàn tỷ Mỹ kim trong trái phiếu chính phủ Mỹ (Treasuries) vì họ tin rằng nền kinh tế lớn nhất thế giới sẽ luôn thanh toán đúng hạn và tôn trọng luật lệ. Sự tin tưởng này đã giúp Mỹ vươn lên thành siêu cường số một sau Thế chiến II. Nhưng theo Mark Sobel từ tổ chức nghiên cứu Omfif của Anh, nếu “Hiệp định Mar-a-Lago” được thực hiện thì “thế giới sẽ mất niềm tin vào Mỹ với tư cách một đối tác đáng tin cậy”.
Không thể loại trừ khả năng điều này sẽ xảy ra. Ý tưởng này được công bố hồi tháng 6 năm ngoái bởi nhà kinh tế người Mỹ gốc Hungary, Zoltan Pozsar. Đến tháng 11, nhà quản lý tài chính Stephen Miran đã khai triển thêm khái niệm này trong một bài luận về “Tái cấu trúc hệ thống thương mại toàn cầu”. Miran có mối quan hệ thân thiết với Bộ trưởng Tài chính Mỹ Scott Bessent và cũng là ứng viên yêu thích của Trump cho vị trí Chủ tịch Hội đồng Cố vấn Kinh tế (Council of Economic Advisers), cơ quan tham mưu chính sách kinh tế cho Tổng thống.
Nhà kinh tế bảo thủ Desmond Lachman cho rằng, chúng ta nên đề phòng mọi thứ ở Trump. Ông cảnh báo rằng, với Trump 2.0, không còn ai trong nội các có thể lên tiếng ngăn cản ông ta được. Lần này Trump chỉ bao quanh mình với những người luôn gật đầu đồng ý. “Không có người trưởng thành trong phòng họp” – không có người suy nghĩ logic và chính chắn, mà toàn là những kẻ suy nghĩ theo ý thức hệ, cắm đầu cắm cổ theo đuổi mục tiêu của họ bằng mọi giá.
Điều này không chỉ khiến Trump trở thành một ẩn số về mặt kinh tế – mà quan trọng hơn, nó biến Trump thành một mối nguy hiểm.